Trình bày nội dung quy luật về sự thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập. Từ đó rút ra phương pháp luận về nhận thức và giải quyết mâu thuẫn

Quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập là quy luật về nguồn gốc, động lực cơ bản, phổ biến của mọi quá trình vận động, phát triển. Theo quy luật này, nguồn gốc, động lực cơ bản và phổ biến của mọi quá trình vận động phát triển chính là mâu thuẫn khách quan, vốn có của sự vật.

Trong phép biện chứng, khái niệm mâu thuẫn dùng để chỉ các mối liên hệ thống nhất, đấu tranh và chuyển hóa giữa các mặt đối lập của mỗi sự vật, hiện tượng hoặc giữa các sự vật, hiện tượng với nhau.

Nhân tố tạo thành mâu thuẫn là mặt đối lập. Khái niệm mặt đối lập dùng để chỉ những mặt, những thuộc tính, những khuynh hướng vận động trái ngược nhau, nhưng đồng thời lại là điều kiện, tiền đề tồn tại của nhau. Các mặt đối lập nằm trong sự liên hệ, tác động, chuyển hóa lẫn nhau tạo thành mâu thuẫn biện chứng.

VD: Sản xuất va tiêu dùng là hai mặt đối lập nhau trong hoạt động kinh tế nhưng lại là tiền đề tồn tại của nhau. Nếu không có sản xuất sẽ không có sản phẩm để tiêu dung, nếu không có tiêu dùng thì sản xuất mất lý do để tồn tại.

VD: Đồng hóa và dị hóa là hai mặt đối lập trong cơ thể sống. Đó là hai quá trình ngược nhau nhưng lại là tiền đề tồn tại của nhau. Không có đồng hóa thì không có dị hóa và ngược lại.

Các mặt đối lập thống nhất, liên hệ, tác động lẫn nhau, thâm nhập vào nhau, loại trừ nhau tạo nên sự vận động biện chứng, là nguồn gốc, động lực bên trong của sự phát triển. Các mặt đối lập thống nhất với nhau, cùng tồn tại đồng thời trong một sự vật hay giữa các sự vật trong cùng một hệ thống được xác định trong thời gian, không gian cụ thể.

Mâu thẫn có tính khách quan, tính phổ biến và tính đa dạng phong phú

Mâu thuẫn là một chỉnh thể, trong đó hai mặt đối lập vừa thống nhất, vừa đấu tranh với nhau.

Khái niệm thống nhất của các mặt đối lập dùng để chỉ sự liên hệ, ràng buộc, không tách rời nhau, quy định lẫn nhau của các mặt đối lập, mặt này lấy mặt kia làm tiền đề tồn tại. Hai mặt đối lập cùng tồn tại, cùng chuyển hóa trong quá trình vận động và phát triển của sự vật.

Sự thống nhất của các mặt đối lập cũng bao hàm sự đồng nhất của nó vì các mặt đối lập không tồn tại tách rời nhau nên giữa chúng bao giờ cũng có những nhân tố giống nhau.

Tuy nhiên, trong sự thống nhất, các mặt đối lập vẫn không ngừng tác động lẫn nhau, đấu tranh với nhau. Đó là sự thống nhất trong trạng thái cân bằng, tác động ngang nhau của các mặt đối lập.

Khái niệm đấu tranh của các mặt đối lập dùng để chỉ khuynh hướng tác động qua lại, bài trừ, phủ định nhau của các mặt đối lập.

Thống nhất và đấu tranh của hai mặt đối lập không tách rời nhau. Trong đấu tranh của các mặt đối lập vẫn có sự thống nhất, tức chúng vẫn nương tựa vào nhau, làm tiền đề tồn tại của nhau.

Kết quả đấu tranh của hai mặt đối lập có khi dẫn đến các mặt đối lập bị phân hủy, tan rã, lúc đó cả hai mặt đối lập đồng thời bị tan rã, nhưng thường là hai mặt đối lập lại kích thích nhau phát triển. Đấu tranh giữa các mặt đối lập kích thích nhau phát triển là dẫn đến chuyển hóa, tức là hình thành sự thay đổi về chất của các mặt đối lập chứ không phải chúng chuyển đổi vị trí cho nhau. Kết quả là chuyển thành một trạng thái mới, một sự vật mới trong quy trình phát triển.

Hai mặt đối lập vừa thống nhất, vừa đấu tranh với nhau trong một mâu thuẫn biện chứng. Trong đó, sự thống nhất của các mặt đối lập là tương đối, tạm thời, còn sự đấu tranh giữa chúng là tuyệt đối.

Các sự vật, hiện tượng trong thế giới luôn luôn vận động, phát triển thông qua sự tác động lẫn nhau trong quá trình phát triển của chúng. Chính sự tác động qua lại giữa các sự vật là nguồn gốc của sự vận động của chúng. Mỗi mâu thuẫn đều bao hàm sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập. Sự đấu tranh giữa các mặt đối lập làm cho các sự vật, hiện tượng không thể giữ nguyên trạng thái cũ, mà liên tục biến đổi. Kết quả đấu tranh giữa các mặt đối lập là mâu thuẫn cũ mất đi, mâu thuẫn mới hình thành, sự vật, hiện tượng cũ được thay thế bằng sự vật, hiện tượng mới. Quá trình này tạo nên sự vận động, phát triển vô tận của thế giới khách quan, Do đó, sự đấu tranh giữa các mặt đối lập là nguồn gốc vận động, phát triển của sự vật.

VD: Đấu tranh giữa di truyền và biến dị làm xuất hiện các giống loài mới trong thế giới sinh vật. Đấu tranh giữa nô lệ và chủ nô làm xã hội chiếm hữu nô lệ tiêu vong, xã hội phong kiến ra đời với mâu thuẫn mới là mâu thuẫn giữa nông nô và chúa đất.

Sự tác động qua lại dẫn đến chuyển hóa giữa các mặt đối lập là một quá trình. Lúc mới xuất hiện mâu thuẫn thể hiện ở mặt khác biệt và phát triển ở hai mặt đối lập. Khi hai mặt đối lập của mâu thuẫn xung đột với nhau gay gắt và khi điều kiện đã chín muồi thì chúng sẽ chuyển hóa lẫn nhau, mâu thuẫn được giải quyết. Mâu thuẫn cũ mất đi, mâu thuẫn mới sẽ hình thành, quá trình tác động, chuyển hóa giữa các mặt đối lập lại tiếp diễn, làm cho sự vật, hiện tượng  luôn luôn vận động và phát triển. Sự chuyển hóa giữa các mặt đối lập là tất yếu khách quan, là kết quả của sự đấu tranh giữa các mặt đối lập. Nếu mâu thuẫn không được giải quyết (các mặt đối lập không chuyển hóa) thì không có sự phát triển.

Trong quá trình nhận thức của chúng ta luôn xuất hiện những mâu thuẫn như: mâu thuẫn giữa những điều đã biết rất hạn hẹp với những điều chưa biết vốn rộng lớn, mâu thuẫn giữa ý muốn và khả năng... Để nhận thức, tư duy, khả năng có thể phát triển, chúng ta không thể không giải quyết mâu thuẫn đó bằng cách tự trau dồi kiến thức cho mình, có như vậy chúng ta mới có thể đứng vững, tự tin trong thời đại khoa học công nghệ phát triển như hiện nay.

Nước ta đang trong thời kỳ quá độ lên CNXH. Đây là thời kỳ tồn tại đan xen nhau nhiều mâu thuẫn khác nhau, hệ thống mâu thuẫn biểu hiện ra rất phức tạp. Đó là mâu thuẫn giữa các hình thức sở hữu về tư liệu sản xuất, giữa các thành phần kinh tế, giữa các giai cấp, tầng lớp khác nhau, giữa hệ tư tưởng cũ với hệ tư tưởng mới... Lúc này chúng ta cần nhận thức được đâu là mâu thuẫn cơ bản, mâu thuẫn chủ yếu để tập trung giải quyết, có như vậy đất nước mới phát triển được.

Nhờ nhận thức đúng và giải quyết kịp thời các mâu thuẫn trong xã hội, từ năm 1986 đến nay, sau hơn 20 năm thực hiện công cuộc đổi mới do Đảng Cộng sản Việt Nam khởi xướng và lãnh đạo đã và đang đem lại nhiều thắng lợi to lớn.

Sự liên hệ tác động và chuyển hóa giữa các mặt đối lập là nguồn gốc, động lực của sự vận động và phát triển trong thế giới.

Ý nghĩa phương pháp luận

Vì mâu thuẫn có tính tuyệt đối, khách quan, phổ biến, là nguồn gốc, động lực của sự vận động, phát triển nên phải tôn trọng, đi sâu nghiên cứu, phát hiện ra mâu thuẫn của sự vật, hiện tượng để nhận thức đúng bản chất của nó cũng như tìm ra phương hướng và giải pháp đúng cho hoạt động thực tiễn.

Muốn phát hiện mâu thuẫn, phải tìm ra trong thể thống nhất (sự vật, hiện tượng, quá trình được xác định trong thời gian, không gian cụ thể) những mặt, những khuynh hướng trái ngược nhau, tức tìm ra những mặt đối lập và tìm ra những mối liên hệ tác động qua lại lẫn nhau giữa các mặt đối lập để nắm được bản chất, nguồn gốc, khuynh hướng của sự vận động, phát triển.

Vì mâu thuẫn có tính đa dạng, phong phú, vì thế việc nhận thức và giải quyết mâu thuẫn cần phải có quan điểm lịch sử cụ thể, tức phải biết phân tích cụ thể từng loại mâu thuẫn và có phương pháp giải quyết phù hợp.

Mỗi sự vật, hiện tượng là một hệ thống, ứng với nó là hệ thống mâu thuẫn tạo nên một chỉnh thể, khi tác động vào một mâu thuẫn có thể dẫn tới thay đổi toàn bộ hệ thống hoặc thay đổi một số yếu tố của hệ thống. Mỗi mâu thuẫn lại có những cách giải quyết khác nhau. Phải tìm ra mâu thuẫn cơ bản và mâu thuẫn chủ yếu và tác động vào đó để đem lại hiệu quả cao. Khi giải quyết mâu thuẫn phải đặt nó trong mối tương quan với các mâu thuẫn khác trong hệ thống, không cô lập tách rời nhau. Đồng thời, cần phân biệt đúng vai trò, vị trí của các loại mâu thuẫn trong từng hoàn cảnh, điều kiện nhất định để tìm ra phương pháp tối ưu nhất. Nếu không nhận thức đúng đắn và tìm cách giải quyết phù hợp sẽ làm cho mâu thuẫn càng trở nên phức tạp và khó giải quyết hơn.

VD: Trong thời kỳ thực dân Pháp xâm lược nước ta, mâu thuẫn giữa dân tộc Việt Nam và thực dân Pháp là mâu thuẫn cơ bản nhất. Để giải quyết mâu thuẫn này, các sĩ phu yêu nước, những nhà cách mạng đã lựa chọn cách cách thức giải phóng dân tộc khác nhau. Có người, có phong trào lựa chọn theo khuynh hướng phong kiến, có người lại chọn theo khuynh hướng tư sản. Tuy nhiên, lúc này hệ tư tưởng phong kiến đã trở nên bất lực trong việc giải quyết nhiệm vụ giành độc lập dân tộc, giai cấp tư sản Việt Nam rất nhỏ yếu cả về kinh tế lẫn chính trị, nên không đủ sức giương cao ngọn cờ lãnh đạo sự nghiệp giải phóng dân tộc theo khuynh hướng dân chủ tư sản. Nhận thức rõ những hạn chế của các phong trào giải phóng dân tộc trước đó, cùng với những yêu cầu của thực tiễn, Hồ Chí Minh đã nhận thức đúng đắn vấn đề dân tộc và nắm bắt được xu thế thời đại, Người đã chọn con đường cách mạng vô sản bởi “ Muốn cứu nước và giải phóng dân tộc không có con đường nào khác con đường cách mạng vô sản”. Đó là con đường tiến bộ, phù hợp với xu thế chung của thời đại.

Để thúc đẩy sự vật phát triển, phải tìm mọi cách để giải quyết mâu thuẫn, không được điều hòa mâu thuẫn. Tuy nhiên, mâu thuẫn chỉ được giải quyết khi điều kiện đã chín muồi. Vì thế, không được chủ quan nóng vội mà phải tích cực thúc đẩy các điều kiện khách quan và chủ quan để làm cho các điều kiện giải quyết mâu thuẫn đi đến chín muồi. Khi giải quyết mâu thuẫn, cần tránh 2 khuynh hướng: hoặc tuyệt đối hóa thống nhất, sẽ dẫn đến điều hòa mâu thuẫn, phá bỏ mâu thuẫn, tuyên bố không có mâu thuẫn làm mâu thuẫn chậm được giải quyết; hoặc tuyệt đối hóa đấu tranh, dẫn đến cực đoan, thái quá, làm sự phát triển của sự vật, hiện tượng đi chệch hướng.

Đối với mỗi chúng ta, trong quá trình học tập và công tác của bản thân cần phải biết phân tích những mâu thuẫn trong nhận thức, trong rèn luyện phẩm chất đạo đức. Phải phân biệt đâu là đúng, là sai, là tiến bộ, khoa học hay lạc hậu để nâng cao nhận thức, phát triển nhân cách. Cần biết đấu tranh phê bình và tự phê bình, tránh thái độ xuê xoa, “dĩ hòa vi quý”, không dám đấu tranh chống lại cái lạc hậu, cái bảo thủ.